Afgeronde en nieuwe projecten

Als voorzitter van de Stichting Iepenwacht Fryslân (SIF) is het mij een genoegen u dit digitale magazine aan te bieden.

Met het jaarverslag 2019 sluit de SIF een periode af waarin de iepziekte beheersbaar is gemaakt en waarin grootschalige iepenherplantprojecten in de Waddenregio en het eigen SIF-project zijn afgerond. Andere boomziektes zijn ondertussen op ons pad gekomen. Zo honoreerde het Waddenfonds een, samen met de Groninger Bomenwacht ingediende, aanvraag voor het vervangen van 2.700 zieke essen in de Waddenregio door andere geselecteerde boomsoorten. Samen met Wetterskip Fryslân onderzoekt de SIF momenteel de mogelijkheden om te komen tot een collectieve aanpak voor de bestrijding van invasieve exoten in Fryslân. De provincie en de gemeente Leeuwarden zijn hierbij ook betrokken.

Na enkele personele wisselingen is het bestuur van de SIF weer voltallig. De deelnemende organisaties hebben de toekomst van de SIF voor de komende tien jaar verzekerd door het afsluiten van langjarige overeenkomsten. Dit en meer treft u aan in deze digitale uitgave.

Ik wens u veel leesplezier toe.

Drs. Theunis R. Piersma
Voorzitter SIF

Iepziekte beheersbaar en grootschalige herplant afgerond

Het was een belangrijke uitkomst van een enquête onder de deelnemers in 2017: het verzoek om bomen beschikbaar te stellen voor de vervanging van aangetaste essen. De essentaksterfte breidt zich namelijk snel uit. Deze boomziekte wordt veroorzaakt door het vals essenvlieskelkje, een schimmel die de es infecteert via de bladeren. De es is al een aantal jaren onder de aandacht van Iepenwacht Fryslân. In 2019 hebben we de financiering rond gekregen voor het vervangen van 2.700 essen in de Friese en Groningse Waddenregio.

Subsidie voor herplant essen Waddenregio
Een deel van de financiering voor de vervanging van essen komt van het Waddenfonds. Iepenwacht Fryslân heeft in 2019 een subsidieaanvraag gedaan samen met de Groninger Bomenwacht. We hadden al samengewerkt in het iepenherplantproject in de Waddenregio. Een gezamenlijke aanvraag bij het Waddenfonds voor de herplant van essen zou de kans op honorering groter maken. Die verwachting kwam uit. Na hard werken aan een goed gefundeerd projectplan konden we de aanvraag indienen en in juni kregen we het goede nieuws. Dat betekent dat we aan de slag kunnen met het project ‘Bomen in het Waddenlandschap’.

Inspectierondes en rooien zieke iepen
Ondertussen gingen de werkzaamheden rond iepen gewoon door. In juni begonnen we met de jaarlijkse inspecties voor de duur van twee keer vijf weken. Door de langdurige warmte en droogte in de zomerperiode vreesden we een sterke toename van de iepziekte. Inderdaad waren er in één gemeente bovengemiddeld veel infecties. Dat resulteerde in veel saneringswerkzaamheden. In twee gemeenten vonden we relatief veel ‘broedbomen’ die direct invloed hadden op een toename van iepziekte in de omgeving. In de tweede inspectieronde zijn deze broedbomen weggehaald.

Verspreiding iepziekte
Broedbomen zijn de iepen waar iepenspintkevers hun eitjes leggen. Dat doen ze onder de bast, het liefst bij verzwakte bomen. De larven vliegen later uit als kevers. Iepenspintkevers zijn drager van de schimmel die iepziekte veroorzaakt en brengen deze over naar andere iepen. De schimmel kan zich ook verspreiden door contact tussen boomwortels.

Iepziekte nu beheersbaar
Met goede inventarisaties, monitoring en het onmiddellijk rooien van zieke iepen, is de Iepenwacht erin geslaagd de iepziekte beheersbaar te maken. Daardoor hoeven er jaarlijks minder iepen te worden gesaneerd. De uitval hebben we teruggedrongen van 10 procent tot rond de 1 procent per jaar.

Herplant iepen afgerond
Ook op de herplant met resistente iepen mogen we, als stichting en als deelnemers, trots zijn. De herplant is in de winter van 2019/2020 afgerond. In de afgelopen acht jaar hebben we in Friesland maar liefst meer dan 14.000 resistente iepen geplant, in de openbare ruimte en bij particulieren.

De nieuwe iepen zijn geplant in twee grote projecten. Ten eerste een gezamenlijk project in de Friese en Groningse Waddenregio dat mede is gefinancierd door het Waddenfonds: ‘Tijd voor eerherstel voor de iep in Fryslân en Groningen’. In dit project zijn ruim 5.000 iepen geplant. Het tweede was een project van Iepenwacht Fryslân zelf, het SIF Herplantproject, en vond plaats in de rest van Fryslân. Daar hebben we 9.000 iepen geplant.

Het doel was om de 13.000 gerooide zieke iepen in Fryslân te vervangen en dat is ruimschoots gelukt.

Iepenwacht Fryslân gaat door

Tevreden achterover leunend terugkijken op de behaalde resultaten is er niet bij. Van de 1,25 miljoen iepen die Nederland in 1930 telde, overleefde slechts vijf procent de iepziekte. Stichting Iepenwacht Fryslân is in 2005 opgezet om te redden wat er te redden viel. Door effectieve bestrijding en door herplant met resistente rassen, lukt het de kenmerkende boom te behouden in ons landschap. “We beheersen de iepziekte nu. Maar wat gebeurt er als we stoppen?” zegt Gauke Dam, projectleider bij Stichting Iepenwacht Fryslân. “Volgens onderzoek van Jitze Kopinga, voormalig onderzoeker bij Wageningen University & Research, is de iepziekte dan over drie, vier jaar weer op hetzelfde niveau als toen we begonnen. Het belang van een collectieve aanpak en daarbij een goed sanitair beheer is essentieel om de iepziekte in Fryslân beheersbaar te houden

Het verdwijnen van de iep zou niet alleen zonde zijn voor het oog. Het is niet zonder reden een historische boom. Hij droogt niet uit door harde, zelfs zoute wind, en hij groeit goed op allerlei soorten grond, ook klei, veen en zand.

Iepziekte beheersbaar houden
Stichting Iepenwacht Fryslân is daarom blij dat de deelnemers verder willen. “Iepenwacht Fryslân is inmiddels een begrip,” zegt Gauke Dam verheugd. Het mandaat dat oorspronkelijk tot eind 2019 liep, hebben de deelnemers met tien jaar verlengd. Met het rooien en vervangen van 13.000 zieke iepen zijn de grote klussen nu achter de rug. De gezamenlijke aanpak binnen de Iepenwacht door overheden, terreineigenaren en groenbeheerders zorgt ervoor dat de iepziekte ook de komende tijd beheersbaar blijft. In het vervolg is het een kwestie van goed monitoren en zieke bomen tijdig verwijderen. Nieuwe herplant van iepen zal daarmee maar beperkt nodig zijn.

Zieke essen
Met essen is het een ander verhaal. Daar rukt de essentaksterfte steeds verder op. Net als de iepziekte is dit een schimmelziekte. Waar de iepziekte zich verspreidt via kevers en de wortels, doet de essentaksterfte dat via de bladeren. De essentaksterfte is niet zo besmettelijk als de iepziekte, waardoor er minder haast geboden is met het weghalen van zieke bomen. Toch staat Fryslân een kaalslag te wachten onder essen. “In het gebied waar Iepenwacht Fryslân actief is, staan 100.000 solitaire essen. Verwacht wordt dat zo’n 80 tot 85 procent de komende jaren ziek wordt en moet worden gekapt.” Op verzoek van de deelnemers houdt Iepenwacht Fryslân daarom nu ook de essen in het gebied in de gaten en zet zich in voor het vervangen van de zieke exemplaren.

Verschillende soorten vervangen essen
De herplant van zieke essen gebeurt met een mix van boomsoorten, waaronder populieren, lindes, esdoorns en iepen. “Er zijn nog geen resistente essen. Daarom hebben we onderzocht welke andere bomen goed gedijen, afhankelijk van de plek en de grondsoort. Variatie voorkomt ook grootschalige uitval bij andere ziekten en het is goed voor de biodiversiteit. Het planten van de bomen doen wij nu trouwens niet zelf, maar de beheerders.”

De eerste stappen in de vervanging van aangetaste essen worden gezet in de Friese en Groningse Waddenregio. Dat gaat in 2020 samen met de Groninger Bomenwacht het project ‘Bomen in het Waddenlandschap’ van start met het planten van 2.700 bomen. De hoop is om het project te kunnen uitrollen naar de rest van het werkgebied. “Daarvoor onderzoeken we nu de mogelijkheden.”

Invasieve exoten bestrijden
Steeds meer gemeenten en andere deelnemers hebben overlast van invasieve exoten. Ook hier zien zij kansen in de collectieve aanpak die bij iepen zo succesvol is gebleken. Op verzoek van de Vereniging van Friese Gemeenten doet de SIF samen met Wetterskip Fryslân onderzoek naar de mogelijkheden voor een collectieve aanpak van invasieve exotenbestrijding in Fryslân. Hiervoor is ook een werkgroep opgericht waarin Wetterskip Fryslân, provincie Fryslân, gemeente Leeuwarden en de SIF zitting hebben. Zo zijn bijvoorbeeld een elektrische onkruidbestrijder en een heetwatermethode voor houtachtige gewassen onderzocht.

“We richten ons op de bestrijding van invasieve exotische planten, niet van dieren,” verduidelijkt Gauke Dam. Hij is vanuit de Iepenwacht betrokken bij het onderzoek. Als voorbeelden noemt hij Japanse duizendknoop, grote waternavel, Amerikaanse vogelkers, reuzenbalsemien en berenklauw. “Invasieve exoten groeien heel snel, waardoor ze inheemse planten verdringen.” Het gaat zowel om exoten in het water als op het land.

Kennis delen
Een taak waar Stichting Iepenwacht Fryslân zich op blijft richten is het ontwikkelen en delen van kennis over ziekten en bestrijding. De kennismiddagen, zoals over essentaksterfte en het bestrijden van exoten, krijgen dan ook een vervolg.

Wetterskip Fryslân en Iepenwacht vinden elkaar in zorg om exoten

Dat bijna alle gemeenten in het werkgebied van Wetterskip Fryslân zijn aangesloten bij de Iepenwacht, was voor het waterschap een reden om van de samenwerking bij het Woudagemaal niet iets eenmaligs te maken. Het waterschap had behoefte aan een partner met verstand van bomen en de keuze voor de Iepenwacht was wat Flikkema betreft een logische. “Het is altijd beter in een bestaand samenwerkingsverband te stappen, dan zelf iets te bedenken.”

Betrokkenheid
Aanvankelijk concentreerde de samenwerking zich op het beheer van keringen. “Onze grootste zorg is dat bomen als ze omwaaien een deel van de kering meenemen.” Door de toename van extreme weersomstandigheden neemt dat gevaar toe. “We zullen er vaker mee worden geconfronteerd en dat betekent dat we voor sommige plekken alternatieven moeten bedenken. Het is goed om met elkaar afwegingen te kunnen maken welke boom waar het best tot zijn recht komt.” Niet onbelangrijk voor Flikkema is daarbij dat hij ziet hoe betrokken mensen vaak bij bomen zijn.

Invasieve exoten
Een kleine twee jaar geleden verbreedde de samenwerking met de bestrijding van invasieve exoten in Fryslân. Wetterskip Fryslân heeft hiermee veel ervaring opgedaan, onder andere met de waternavel die vooral in Zuidoost Fryslân woekert. Gauke Dam van de Iepenwacht nam het initiatief, vertelt Flikkema. “Hij constateerde dat gesprekken met beheerders van gemeenten steeds vaker gingen over ongewenste planten. Omdat het probleem van invasieve exoten niet ophoudt bij de beheergrens, moet je elkaar helpen als je er iets aan wilt doen. Gauke vroeg hoe wij erover dachten om samen een voorstel neer te leggen bij de provincie, die vanuit Europa en het rijk verantwoordelijk is voor beleid van de exoten die in de Exotenverordening worden genoemd.”

Bewustwording
Het gezamenlijke onderzoek naar meer samenwerking in de exotenbestrijding is het resultaat. Flikkema is blij dat de partijen elkaar hebben gevonden. “Iedereen zegt ‘ja’ tegen samenwerking. Maar dat wil niet zeggen dat het automatisch werkt. Het gaat om vertrouwen dat je met elkaar slimmere dingen kunt doen en betere resultaten kunt boeken dan alleen.” Voor de exotenbestrijding is dat vertrouwen er nog niet bij alle partijen, weet de senior adviseur. Hij hoopt dat het onderzoek bijdraagt aan bewustwording. “Het is goed om elkaars te problemen te herkennen en erkennen en samen doelen vast te stellen. Ook al heb je nu nog geen last van een bepaalde soort, het verraderlijke van deze soorten is dat ze zich heel snel kunnen verspreiden. En hoe eerder je erbij bent, hoe groter de kans dat je ze succesvol en met beperkte kosten kunt bestrijden.” Het is daarom van belang om samen op te trekken en te laten zien dat dat loont. Wat dat betreft heeft hij vertrouwen in de Iepenwacht. “Zij heeft met de bestrijding van de iepziekte al eens laten zien dat dat kan.”

De rapportage van het onderzoek naar samenwerking in de bestrijding van invasieve exoten wordt in juni 2020 voorgelegd aan opdrachtgever Vereniging van Friese Gemeenten. 

Kort nieuws

De iepen in het Iepenarboretum in Joure West hadden afgelopen jaar veel meer groeischeuten dan de jaren ervoor. Dat geeft teamleider wijkbeheer Harm de Roo van de gemeente De Fryske Marren vertrouwen dat de in 2028 genomen maatregelen om de conditie van de bomen te verbeteren, het gewenste resultaat hebben. “De aanpak is best geslaagd.”

Iepen zijn sterk. Ze doen het eigenlijk altijd wel. De vraag was dan ook waarom zoveel bomen het niet redden in het Iepenarboretum dat in 2011 werd aangelegd tussen de A7 en de Tramwei. Aanvankelijk leek de grond zelfs voor een iep te drassig. De aangelede drainage zorgde inderdaad voor verbetering. Maar onvoldoende voor alle veertig soorten die het arboretum telt.

Zuurstof en voeding
In 2018 besloten De Roo en Gauke Dam van Iepenwacht Fryslân nogmaals in te grijpen. “De grond was door alle werkzaamheden sterk in elkaar gedrukt,” licht De Roo toe. “Daardoor kregen de wortels onvoldoende zuurstof. Een koude winter met vorst breekt de grond en zorgt ervoor dat er meer zuurstof in komt. Maar die hebben we nauwelijks gehad. Daarom besloten we zelf zuurstof toe te voegen.”

Naast zuurstof, kregen de iepen extra voeding. De maatregelen lijken hun werk te doen. Ondanks twee zeer droge zomers hadden de iepen vorig jaar meer groeischeuten, die bovendien ook langer waren dan het jaar ervoor. Dat geldt ook voor de nieuwe iepen die in 2018 zijn aangeplant. De Roo en Dam blijven het park nauwgezet monitoren. “Je wilt toch een Iepenarboretum dat toont,” vindt de teamleider. “Ook omdat een aantal bedrijven zijn naam aan een boom verbond.” Hij hoopt dat alle bomen er over tien jaar allemaal zo bijstaan als de allereerste iep die in Joure werd geplant en die goed is aangeslagen. Die laat zien hoe mooi het park over een aantal jaar kan zijn.

Een groot deel van de essen in het waddenkustgebied is aangetast door de ‘essentaksterfte’ (ETS), een agressieve schimmelziekte waarvan de bomen niet herstellen. Al duizenden bomen zijn gekapt. De ziekt dreigt het waddenlandschap danig aan te tasten. Dreigt, want de stichtingen Iepenwacht Fryslân, Groninger Bomenwacht en Landschapsbeheer Groningen gaan kaalslag voorkomen met het project ‘Bomen in het Waddenlandschap’. Medegefinancierd door het Waddenfonds.

Met een enquête onder de Waddengemeenten brachten de initiatiefnemers de omvang van de ETS-problematiek in kaart. Hieruit bleek dat de beheerders zich inspannen om aan hun zorgplicht te voldoen én de veiligheid te waarborgen. Dit doen ze via inspecties, extra snoeibeurten en sanering van zieke bomen. Zij signaleren echter sterke achteruitgang en vroegen om extra financiële ondersteuning om verdere aantasting van het landschap te voorkomen.

2.700 bomen
Het driejarige project ‘Bomen in het Waddenlandschap, zorgen voor kwaliteit, identiteit en diversiteit’ voorziet in de aanplant van 2.700 bomen ter vervanging van sterk aangetaste essen. Er worden verschillende soorten bomen geplant die goed gedijen in het waddenkustgebied. Dat zorgt voor meer diversiteit en minder kwetsbaarheid. Zo worden karakteristieke beplantingen in het waddenlandschap versterkt, zoals lintvormige wegbeplanting, monumentale boerenerven, historische terreinen als states, borgen en kerkterreinen, maar ook de beplantingen in en rond de (terp- en wierden)dorpen. Het aanplanten zal tot en met 2022 in beslag nemen.

Het overdragen van kennis over boomziekten en de bestrijding daarvan is één van de basistaken van Stichting Iepenwacht Fryslân. Dit gebeurt via de website, maar ook door het organiseren van kennismiddagen. Daarbij wordt niet alleen de iepziekte belicht, maar komen ook andere boomziekten, plagen en ontwikkelingen rond het vakgebied aan bod. 

Zo gingen de deelnemers aan de kennismiddag in het najaar van 2018 op excursie. Ir. A.J. van Kuik van Wageningen University informeerde hen over de essentaksterfte. In de zomer van 2019 werd het bestrijden van exoten gedemonstreerd, waarna februari jl. tijdens een kennismiddag in Drachten aandacht werd besteed aan de bestrijding van duizendknopen, aan inheemse boomsoorten in het buitengebied en op de eikenprocessierups. Laatste bijeenkomst werd bezocht door zo’n dertig ambtenaren en bestuurders. Zij werden door vakspecialisten bijgepraat. De kennismiddagen worden door betrokkenen als leerzaam ervaren.

Denktank
Om de vraag te beantwoorden wat Iepenwacht Fryslân meer voor haar leden kan doen, bijvoorbeeld als het gaat om andere boomziekten en kennisvergaring, is een denktank in het leven geroepen. De leden van dit gezelschap (Gauke Dam, Harm de Roo, Pieter Douma en Dirk Lautenbach) buigen zich binnenkort ook over de invulling van de komende kennismiddagen. Eerder werden ze betrokken bij het verzoek van de VFG om te onderzoeken of er voldoende draagvlak is om de bestrijding van exoten collectief ter hand te nemen.

Eind vorig jaar liepen de oude overeenkomsten van de deelnemers aan de Stichting Iepenwacht Fryslân (SIF) af. De kerntaak van de SIF, de bestrijding en beheersing van de iepziekte, is door de deelnemers voor de komende 10 jaar, tot 2030, verzekerd. De door jarenlang meevallende kosten opgebouwde financiële reserve is in de jaren 2017-2019 aan de deelnemers teruggegeven in de vorm van een lagere jaarlijkse bijdrage aan de SIF. Ook de komende jaren bieden we onze deelnemers, waarvan het merendeel een nieuwe tienjarige overeenkomst heeft getekend, een lagere jaarlijkse bijdrage. Uitzonderingen zijn de gemeenten Leeuwarden, Súdwest-Fryslân en de Fryske Marren (vijf jaar), en de  gemeente Noordoostpolder (drie jaar).

De laatste jaren worden onze deelnemers met nieuwe boomziekten, zoals de essentaksterfte, de kastanjebloedingsziekte en de eikenprocessierups  geconfronteerd. Een in 2017 gehouden enquête onder de deelnemers naar de gevolgen van de essentaksterfte leverde op dat men van de SIF verwacht dat ze zorg draagt voor kennisvermeerdering en een gemeenschappelijk plantproject ter vervanging van zieke essen. Dit leidde in 2019 tot tot een door het Waddenfonds gehonoreerde aanvraag voor een herplant project in het Friese en Groninger Waddengebied. Het uitrollen van een dergelijk project over de andere deelnemers van de SIF blijkt financieel vooralsnog lastig realiseerbaar te zijn. De SIF blijft echter zoeken naar mogelijkheden hiervoor.

Sicco Boorsma is de penvoerder van het Waddenfondsproject Essentaksterfte en heeft om die reden heet penningmeesterschap overgedragen aan Roelof Bos, oud-wethouder van de gemeente Dantumadiel. Recent nam Sicco Boorsma ook het penvoerderschap van het aflopende Waddenfondsproject Iepen over door ziekte van de eerdere penvoerder. In de loop van 2019 is Irona Groeneveld, wethouder van de Fryske Marren, als bestuurslid van de SIF benoemd in de vacature die door het aftreden van Durk Durksz als wethouder ontstond.

Het bestuur bestaat per 1 januari 2020 uit:

–          Theunis R. Piersma, voorzitter;
–          Marten Speerstra, secretaris;
–          Roelof Bos, penningmeester;
–          Jan Dijkstra, lid;
–          Irona Groeneveld, lid.

In 2019 is de overeenkomst met Aequator Groen & Ruimte van Ruud Mantingh te Harderwijk voor de periode 2020-2024 verlengd, waarmee ook de positie van Gauke Dam als projectleider van de SIF voor de komende jaren weer is geborgd.

Naar aanleiding van een vraag tijdens de deelnemersvergadering van de SIF naar een collectieve aanpak van de bestrijding van ‘invasieve exoten’, met daarbij mogelijk ook een rol voor de SIF, is een werkgroep gevormd die bestaat uit vertegenwoordigers van de provincie Fryslân, Wetterskip Fryslân, de SIF en de gemeente Leeuwarden. Flora Rosenbrand, coördinator Exotenbestrijding Wetterskip Fryslân, en Gauke Dam, projectleider SIF, zijn de trekkers van een onderzoek onder de Friese terreinbeheerders die te maken hebben met overlast en de bestrijding van ‘invasieve exoten’. De eindrapportage wordt juni 2020 aangeboden aan de Vereniging Friese Gemeenten. Mits het coronavirus niet voor vertraging zorgt.

Theunis R. Piersma

Voorzitter SIF

Binnen Stichting Iepenwacht Friesland, bestrijden overheden, groen- en private beheerders sinds 2005 samen de iepziekte.

Stichting Iepenwacht Friesland
T. 06 1524 7461
E. info@iepenwachtfryslan.nl

Concept & redactie: Iepenwacht Fryslân / Schrijfburo
Productie & vormgeving digitaal jaaroverzicht: TWonline
Fotografie: Archief Iepenwacht Fryslân en Laurens Aaij

Bij de totstandkoming van dit magazine is de grootst mogelijke zorgvuldigheid betracht. Desalniettemin kan de uitgever geen verantwoordelijkheid nemen of aansprakelijk worden gesteld voor mogelijk verkeerde informatie.